“Trang trí tạo hình – điêu khắc (塑雕修饰)” trên ấm tử sa gồm những loại nào?
Chữ “塑” là chỉ việc đắp nặn, tạo thêm hình khối mới, chữ “雕” là chỉ việc gọt bỏ phần đất không cần thiết.
Hai kỹ pháp này kết hợp với nhau, được áp dụng trên thân ấm có hình dạng vuông, tròn…, được hoàn thành trước khi nung, và là phương pháp tạo hình chính trên các loại ấm hoa biến (紫砂花器).
Trên ấm tử sa, trang trí điêu khắc tạo hình (塑雕修饰) có 3 loại:
1. Điêu khắc tròn (圆雕)
Là trang trí 3D toàn phần, có thể ngắm nhìn từ nhiều góc độ, nhiều hướng. Thường dùng trên núm nắp ấm, ví dụ như núm cóc vàng.
2. Phù điêu (浮雕)
Dựa vào hiệu ứng thị giác như phối cảnh, nén sâu để thể hiện không gian 3 chiều, gắn trên một tấm nền, chỉ có thể quan sát một hoặc hai mặt.
Thường dùng trên nắp ấm hoặc một phần thân ấm.
• Nếu độ nổi rõ → gọi là phù điêu nổi (高浮雕)
• Nếu độ nổi nhẹ → gọi là phù điêu cạn (浅浮雕)
• Nếu chỉ có biến đổi tinh tế về bề mặt, dựa vào ánh sáng tạo hiệu ứng → gọi là khắc tuyến (线刻)
3. Xuyên khắc (透雕)
Còn gọi là đục rỗng (镂雕 / 镂花 / 镂空 / 剔花).
Phù điêu có thể quan sát từ hai mặt, không có nền phía sau, gọi là xuyên khắc (透雕), còn gọi là đục rỗng (镂雕), hoa văn rỗng (镂花), rỗng (镂空) hoặc tỉa hoa (剔花), ví dụ như ấm Lê đục rỗng (镂空梨壶).
Nếu hoa văn xuyên thủng hoàn toàn qua thành ấm, gọi là toàn xuyên (全镂) hoặc hoa văn xuyên suốt (通花); nếu chỉ khắc cạn hoặc khắc đi một nửa bề dày của thành ấm, thì gọi là bán xuyên (半镂).
Trong văn hóa Lương Chử cách đây 5000 năm, trên đồ gốm đen đã có ứng dụng kỹ pháp xuyên khắc. Khi xuyên khắc được dùng trên đồ sứ thì gọi là sứ Linh Lung (玲珑瓷).
Từ giữa thời Thanh, kỹ thuật xuyên khắc bắt đầu được áp dụng trên ấm tử sa: ghép các mảnh đất tạo thành hai lớp, sau đó lớp ngoài được đục rỗng hoa văn trang trí.
Tuy rất tinh xảo lộng lẫy, nhưng cực kỳ dễ hư hại. Trong chế tác ấm tử sa đương đại, kỹ pháp xuyên khắc thường chỉ được áp dụng cục bộ ở những vị trí nhỏ như nắp ấm, vòi ấm.
Ví dụ: ấm “Linh Lung Bát Trúc” (玲珑八竹壶)
Hình dáng là tám đốt tre dựng đứng, phần nổi lên của các đốt tre được đục rỗng, cành tre, lá tre xếp lớp dày đặc, hình thái đa dạng, lung linh tinh tế.
Phần nắp cũng đục rỗng cành và lá tre, tương ứng với thân ấm.
Các nghệ nhân tử sa có cách gọi riêng trong xử lý nặn (塑) và khắc (雕):
• Gọt bỏ đất không cần thiết gọi là chuốt (琢)
• Tạo hình nổi kiểu điêu khắc tròn hoặc phù điêu nổi gọi là nặn (捏)
• Dùng đất màu khác, tạo hình nổi nhẹ giống phù điêu cạn gọi là dán (贴).