“Diêu biến” (窑变) là gì?
Có câu: “Nhập diêu nhất sắc, xuất diêu vạn thái” — vào lò một màu, ra lò muôn màu.
Tất cả thành phẩm sau khi ra lò, nếu phát sinh biến đổi đặc dị về màu (色)、hoa văn (彩)、hình dáng (形)、âm thanh (音)、chất cảm (质)… mà trong quá trình sản xuất không thể tái hiện lại y nguyên, thì được gọi là “diêu biến” (窑变).
Trong thế giới gốm sứ, ngũ đại danh diêu thời Tống — Định (定)、Nhữ (汝)、Quan (官)、Ca (哥)、Quân (钧) — nổi tiếng bởi phẩm chất tinh xảo, trải qua thời gian dài vẫn quý hiếm khó cầu.
Như Quân diêu (钧窑): sử dụng men chứa đồng oxit (氧化铜) với nồng độ khác nhau tạo thành lớp men dày. Khi nung trong hoàn nguyên diễm (还原焰) ở 1200°C, đồng tự do di chuyển, kết tụ thành hạt keo đồng phân tán trong lớp men.
Chất kết tinh tan chảy chảy trôi trên bề mặt thành vệt như mưa, hòa quyện mơ hồ với nền men, tạo nên sự biến hóa màu sắc phong phú — như nhạc thị giác, có cảm giác về nhịp điệu và mỹ cảm.
Câu “Quân diêu quải hồng, giá trị liên thành” (钧窑挂红，价值连城) chính là vì kích cỡ hạt đồng ngưng tụ không đều, sự pha trộn của màu xanh và đỏ đã tạo nên những sắc hồng hồng tím tím như tử hoa hồng (玫瑰紫) hay hải đường hồng (海棠红) rực rỡ.
Trong truyền thuyết có nói, sứ có thể biến hình do diêu biến, như 《Văn phòng tứ khảo・Quyển 3・Cổ diêu khí khảo》 ghi:
“Minh triều sắc lệnh cho Cảnh Đức trấn nung bình phong, nhưng ra lò thì biến thành giường và thuyền.”
Hay 《Cách cổ yếu luận》 ghi rằng:
“Tương truyền Tể tướng Tống Văn (宋文丞相) từng qua Giang Tây, gặp diêu biến thành ngọc, nên dừng việc nung.”
Dù người xưa còn nghi ngờ hiện tượng diêu biến, nhưng việc sứ biến sắc do nung là rất phổ biến.
《Thanh ba tạp chí》 chép:
“Tại Cảnh Đức trấn, thời Đại Quan có diêu biến, sắc đỏ như chu sa. Do cho là điềm lạ, diêu hộ vội đập bỏ.”
Hiện tượng diêu biến của sứ liên quan đến sự phân pha của men (釉的分相) và độ dày của men. Đặc biệt hay thấy ở các vùng tích men (积釉) như gờ hoặc chỗ gấp nếp.
“Sắc đỏ như chu sa” thực chất là đồng trong men, trong điều kiện cao nhiệt hoàn nguyên, chuyển thành đồng đỏ (铜红).
Đối với tử sa (紫砂), khoáng thạch ở các khu vực khác nhau trong Đinh Thục (丁蜀) có thành phần khác nhau, màu sắc biến hóa đa dạng:
Tím thiên thanh, tím thiên lục,
Vàng thiên thanh, vàng thiên hồng,
Đỏ thiên tử, đỏ thiên hoàng, v.v.
Với từng loại nguyên khoáng tử sa, khi nung thân trần (裸身烧制) dưới điều kiện khí quyển và nhiệt độ khác nhau, sẽ thể hiện ra sắc độ và kết cấu khác nhau — đây chính là diêu biến tử sa do thiên công khéo tạo.
Khi trong lò nung siêu cao nhiệt, thân ấm hấp thụ khí hoàn nguyên (还原气氛), kết hợp với ngọn lửa thiếu oxy (缺氧焰流), sẽ xuất hiện các hiệu ứng như:
Ngũ sắc lấp lánh như gió lướt, mây trôi;
Sắc trầm tích tụ trong biến hóa, kết tinh trong sự thu co của thân ấm.
Màu sắc này tiếp tục thay đổi theo thời gian, theo số lần pha trà:
Vàng ánh lục như phi trung điểm thúy (翡翠中点翠),
Lục hiện hồng như kê huyết oanh bích (鸡血萦璧),
Tím pha xanh như bích vân xuất túc (碧云出岫),
Hạt sắc rõ nét: vàng càng cam, lục càng bích, tím càng trầm…
Màu trong màu, ẩn trong màu, phản trong màu, tự nhiên giao hòa mà không thấy dấu vết nhân công.
Diêu biến để lại trên thân ấm là:
Vân trôi mỹ lệ, mộng cảnh kỳ ảo,
Chuyển màu tự nhiên, phối màu hài hòa, biến chuyển lớp màu có trình tự.
Khi đặt dưới ánh mặt trời, sắc ấm thay đổi theo góc nhìn — sinh động, sáng rực, không đục, không loang, không khuyết, không chết sắc, không bết men, khác biệt hoàn toàn với những sắc thái tẻ nhạt thường thấy ở các ấm phổ thông.
Trong bài “Dương Hiệp Trà Hồ Phú (阳羡茗壶赋)” thời Minh, Ngô Mai Phác (吴梅朴) viết:
“彼瑰琦之窑变，非一色之可名。如铁如石，胡玉胡金。备五文于一器，具百美于三停。远而望之，黝若钟鼎陈明廷；迫而察之，灿若琬琰浮精英。”
Ý ông là:
Sắc diêu biến diễm lệ rực rỡ, không thể gọi tên bằng một màu đơn lẻ nào.
Giống như vừa là ngọc vừa là vàng, vừa như sắt vừa như đá.
Một ấm hội đủ năm hoa văn, ba phần đều hội tụ trăm vẻ đẹp.
Nhìn từ xa thì như đỉnh đồng cổ trầm mặc, gần nhìn thì như ngọc quý óng ánh.
Ấy là lý do mà ấm tử sa diêu biến có thể sánh ngang với Ngọc Dạ Minh Châu của Tùy Hầu, hay Hòa thị bích của nước Triệu — thật xứng danh trân bảo!