Những năm 40, nghệ nhân làm ấm tử sa nổi tiếng nhất ở Thượng Hải, không phải Cố Cảnh Châu (顾景舟), không phải Phạm Đại Sinh (范大生), mà là một nhân vật đến nay rất ít người biết đến – Đường Phụng Chi (唐凤芝).
Trong lịch sử ấm tử sa, đây là một cái tên bị chôn vùi. Ông nhờ một ấm mà nổi danh thiên hạ, cũng vì chính cái ấm đó mà trong cơn hồng thủy của lịch sử, ông dần dần biến mất không còn tăm tích.
Một đời nghệ nhân
Đường Phụng Chi (唐凤芝), nghệ nhân nổi tiếng thời Dân Quốc, là một trong những nghệ nhân tử sa thời kỳ đầu khi Nhà máy công nghệ tử sa Nghi Hưng (宜兴紫砂工艺厂) mới thành lập. Ông xuất thân trong một gia tộc làm tử sa nhiều đời, 16 tuổi đã theo cha là Đường Thuận Hồng (唐顺洪) học nghề.
Đường Phụng Chi thông minh hiếu học, trí nhớ cực kỳ tốt, có tiếng là “nhìn qua là không quên”, hơn nữa trên nghệ thuật ấm tử sa lại rất giàu tinh thần sáng tạo, sở trường chế tác các loại ấm như “Ngư Hóa Long” (鱼化龙壶), “Một Bó Trúc” (一捆竹壶)…
▲ Đường Phụng Chi – ấm “Ngư Hóa Long” (鱼化龙壶)
Ông là người cùng thời với Cố Cảnh Châu (顾景舟), Vương Dần Xuân (王寅春), khi học nghề thường xuyên cùng nhau trao đổi, trau dồi tay nghề. Kỹ nghệ của Đường Phụng Chi toàn diện, giỏi thiết kế sáng tạo, từng mở ra tiền lệ dùng khuôn in để làm ấm.
Trong thập niên 1940, với ấm “Phong Quyển Quỳ” (风卷葵壶) do ông chế tác mà ông vang danh trong giới tử sa. Những tác phẩm chủ yếu của ông có ấm Ngư Hóa Long (鱼化龙壶), Dương Thống (洋桶), Phong Cúc (蜂菊壶), Quốc Quang (国光壶), Phong Quyển Quỳ (风卷葵壶)… cộng hơn 200 tác phẩm truyền thống lẫn sáng tạo.
▲ Đường Phụng Chi – ấm “Phong Quyển Quỳ” (风卷葵壶)
Năm 1943, Đường Phụng Chi vẫn chỉ là một người lặng lẽ nơi góc nhỏ, chuyên tâm vào việc sáng tạo ấm tử sa. Điều mà ông không ngờ tới là, chỉ hai năm sau ngày kháng chiến chống Nhật thắng lợi, ông sẽ đón khoảnh khắc vừa rực rỡ nhất, cũng vừa bi thương nhất trong đời mình.
Danh chấn Kinh – Hỗ
Năm 1945, Nhật Bản đầu hàng, cuộc kháng chiến kéo dài mười bốn năm rốt cuộc cũng khép lại. Cả nước chìm trong niềm hân hoan chiến thắng, cảm xúc mừng vui đó, trong tay Đường Phụng Chi, dĩ nhiên cũng hóa thành một chiếc ấm.
Để kỷ niệm thắng lợi của cuộc kháng chiến, Đường Phụng Chi làm một chiếc “Ấm Chiến Tranh Kháng Nhật Thắng Lợi” (抗日战争胜利壶). Mặt trước của ấm là chân dung Tưởng Giới Thạch (蒋介石), mặt sau là chữ cái đầu tiếng Anh của từ “Victory” – chữ “V”, ký hiệu dưới đáy ấm là bốn chữ “凤芝观国之光” (Phụng Chi quan quốc chi quang).
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Chiến Tranh Kháng Nhật Thắng Lợi” (抗日战争胜利壶)
“Ngày hôm đó, tôi mặc một bộ trung sơn trang mới tinh, phía dưới sân khấu có rất nhiều phóng viên nhiếp ảnh, tất cả đều hướng về tôi và chiếc ấm trong tay tôi mà đến. Tôi mỉm cười, lần lượt gật đầu chào họ. Có lẽ, đó là khoảnh khắc thể diện nhất trong cả đời tôi.”
Chiếc ấm này tham gia triển lãm tại Hội chợ Hàng nội địa Tô Châu khai mạc ngày 10 tháng 3 năm 1946, gây nên chấn động, được các giới trong xã hội hết sức chú ý, từ đó Đường Phụng Chi danh chấn khắp Bắc Kinh – Thượng Hải.
Báo chí đưa tin
Ấm của ông được các tờ báo thời đó ca ngợi là:
“Danh chấn trung ngoại, coi như trân bảo”,
“Phẩm chất xuất phẩm tinh lương, tiếng tăm vang xa”,
“Giỏi sáng tạo, công nghệ tinh lương”,
“Lấy đó để bày tỏ nhiệt tình yêu nước”,
“Người đến đặt làm ấm, đã vào thế cung không đủ cầu” –
đã đạt đến đỉnh cao trong sự nghiệp của một nghệ nhân.
Khi ấy, các quan chức chính phủ, quyền quý danh gia, lấy việc được sở hữu một chiếc ấm tử sa của Đường Phụng Chi làm vinh dự.
Thanh danh không còn
Sau khi nước Trung Quốc mới thành lập, Hợp tác xã gốm Thục Sơn ở Đinh Sơn (丁山蜀山陶业合作社) ra đời, Đường Phụng Chi được mời làm nòng cốt kỹ thuật.
Năm 1951, ông đổi họa tiết mặt trước của “Ấm Chiến Tranh Kháng Nhật Thắng Lợi” (抗日战争胜利壶) thành ngôi sao đỏ năm cánh, khắc lên đáy ấm dòng chữ “国光方圆天下，万民团告共乐” (Quốc quang phương viên thiên hạ, vạn dân đoàn cáo cộng lạc), và đổi tên thành “Ấm Quốc Quang” (国光壶).
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Quốc Quang” (国光壶)
Thế nhưng, dẫu có sửa đổi thế nào đi nữa, dường như cũng đều vô ích. Vừa khi các phong trào chính trị bắt đầu, Đường Phụng Chi bị quy vào diện “phần tử phản cách mạng lịch sử”, bị khai trừ khỏi chức vụ.
Từ đó, ông bị thời cuộc nhấn chìm, vắng bóng trong hàng ngũ các danh gia làm ấm tử sa từ thời Dân Quốc đến giai đoạn Nghi Hưng lập xưởng.
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Hồng Thị (柿子壶)”
Nói cho cùng, ông chỉ là một người thợ thủ công. Cho dù từng bị làn sóng của thời đại cuốn đẩy về phía trước, ông rốt cuộc vẫn chỉ là một người thợ làm ấm, từ tận đáy lòng mang theo tình yêu với non sông dân tộc.
Nhưng dường như số phận luôn đem ông ra làm trò đùa. Vài năm sau, đến thời kỳ Cách mạng Văn hóa, chính chiếc ấm ấy lại một lần nữa bị đem ra làm lớn chuyện, cũng trở thành chứng cứ khiến ông vĩnh viễn không thể lật mình.
“Người làm ấm, trong lòng nghĩ gì, tự nhiên sẽ làm ra đúng cái đó. Tôi không hiểu gì về chính trị, tôi chỉ là một người làm ấm.”
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Phong Cúc (蜂菊壶)”
Năm 1976, vào buổi cuối của thời kỳ Cách mạng Văn hóa, vị lão nghệ nhân đã dành trọn đời mình cho tử sa này, rơi vào uất ức mà qua đời.
Chúng ta hãy thử nhìn lại chiếc ấm tử sa đã làm thay đổi quỹ đạo cả cuộc đời Đường Phụng Chi:
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Quốc Quang” (国光壶)
“Quốc Quang (国光)” là lược dạng của câu “观国之光” (quan quốc chi quang), xuất xứ từ quẻ Quán trong Kinh Dịch (《易经·观卦》): “观国之光，利用宾于王” (quan quốc chi quang, lợi dụng tân ư vương).
“观” là quan sát, nhìn nhận; “光” là phong thổ nhân tình, phong vật cảnh trí; “宾” là phụng sự, hiệu lực. Đại ý là: quan sát phong vật dân tục trong một nước, nhờ đó mà tỏ rõ lễ nghĩa, hiểu được bản tính, rồi tận sức mình để phụng sự cho quốc gia.
“卍”, đọc là “vạn”. Văn dạng chữ Vạn (卍) là một loại phù văn thời thượng cổ, về sau được dẫn nhập vào tôn giáo, đặc biệt là Phật giáo xem đó là tướng cát tường. Âm đọc Phạn văn là “室利踞蹉洛刹那”, nghĩa là “tướng cát tường như mây biển”, ý chỉ tướng cát tường hiển hiện giữa trời mây biển cả, là một trong ba mươi hai tướng của Phật. Trên ngực tượng Thích Ca Mâu Ni cũng có văn dạng chữ Vạn (卍) này.
Ngoài chiếc Ấm Quốc Quang (国光壶) này, rất nhiều tác phẩm xuất sắc khác của Đường Phụng Chi đều được các nhà sưu tàng gìn giữ.
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Thi Văn (诗文壶)”
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Lục Nê Sơn Thủy Tùng Chi (绿泥山水松枝壶)”
▲ Đường Phụng Chi – “Ấm Phong Cúc (蜂菊壶)”
Trong làn sóng lớn của thời đại, chỉ một chiếc ấm đã có thể làm thay đổi cả đời một con người: hoặc là danh chấn thiên hạ, hoặc là vùi lấp không tên. Dù thế nào, cái tên này, tôi vẫn luôn cảm thấy, không nên bị chôn vùi đi như thế.